Studia podyplomowe jako forma kształcenia ustawicznego

Tradycja kształcenia w ramach studiów podyplomowych w Polsce sięga kilkudziesięciu lat wstecz, znacznie wyprzedzając powstanie pierwszych ram prawnych, regulujących tę formę edukacji. Te powstały w Polsce dopiero w latach 80. XX wieku, umocowane zarządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 27 grudnia 1985 r. w sprawie zasad prowadzenia studiów podyplomowych, (na podstawie art. 10 ust. 3 ustawy z dnia 4 maja 1982 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 1985 r. Nr 42, poz. 201)). Najważniejsze punkty tego aktu prawnego dotyczyły zdefiniowania podmiotów, które mogą prowadzić studia podyplomowe, a także wskazanie głównych celów ich realizacji: „Szkoły wyższe, zwane dalej "szkołami", prowadzą studia podyplomowe, których podstawowym zadaniem jest ustawiczne doskonalenie kwalifikacji i dokształcenie kadr z wyższym wykształceniem poprzez:

1)      pogłębianie wiedzy oraz umiejętności zawodowych w wyuczonej specjalności,

2)      aktualizowanie i uzupełnianie wiedzy zdobytej w toku studiów wyższych,

3)      umożliwienie zmiany lub uzyskania dodatkowej specjalności.

Studia podyplomowe mają służyć wprowadzaniu w życie społeczne i gospodarcze najnowszych osiągnięć nauki i techniki, a także wzbogacaniu nauki doświadczeniami praktyki.”

Aplikacyjny i praktyczny charakter tej formy kształcenia podkreślony został w kolejnym punkcie, który zakładał, że studia podyplomowe mogą być prowadzone z inicjatywy samej szkoły, ale również na wniosek przedsiębiorstw lub innych państwowych jednostek organizacyjnych, organizacji społecznych i spółdzielczych. Zostało to wyraźnie podkreślone również w § 4 pkt 1. „Programy kształcenia na studiach podyplomowych powinny uwzględniać najnowsze osiągnięcia nauki i techniki oraz być wyraźnie zróżnicowane w zależności od charakteru i przeznaczenia studiów” a także poprzez wyraźne wskazanie, że prowadzenie zajęć dydaktycznych powinno zostać powierzone nie tylko nauczycielom akademickim ale także specjalistom spoza szkoły.

Studia podyplomowe - aktualny stan prawny

Obecnie obowiązuje Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, która tej formie kształcenia poświęca m.in. art. 160 (Dział III. Studia podyplomowe, kształcenie specjalistyczne i inne formy kształcenia). Zgodnie z tym artykułem:

·        Studia podyplomowe trwają nie krócej niż 2 semestry i umożliwiają uzyskanie kwalifikacji cząstkowych na poziomie 6, 7 albo 8 PRK.

·        Program studiów podyplomowych określa efekty uczenia się dla kwalifikacji cząstkowych uwzględniające charakterystyki drugiego stopnia PRK na poziomie 6, 7 albo 8 PRK określone w przepisach wydanych na podstawie art. 7 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 22 grudnia 2015 r. o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji oraz umożliwia uzyskanie co najmniej 30 punktów ECTS.

·        Uczestnikiem studiów podyplomowych może być osoba, która posiada kwalifikację pełną co najmniej na poziomie 6 uzyskaną w systemie szkolnictwa wyższego i nauki.

·        Osoba, która ukończyła studia podyplomowe, otrzymuje świadectwo ukończenia tych studiów. Wzór świadectwa określa podmiot prowadzący te studia.

Minęło przeszło ćwierć wieku, odkąd 19 czerwca 1999 r ministrowie edukacji 29 krajów podpisali tzw. Deklarację Bolońską, której celem było zbliżenie systemów szkolnictwa wyższego krajów europejskich i stworzenie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (European Higher Education Area, EHEA).

W ramach procesu przyjęto kilka istotnych kierunków realizacji strategii:

·        wprowadzenie systemu przejrzystych i porównywalnych stopni (poprzez wdrożenie Suplementu do Dyplomu);

·        przyjęcie systemu kształcenia opartego na stosownych poziomach kształcenia;

·        przyjęcie systemu punktów kredytowych (ECTS- European Credit Transfer System);

·        promowanie mobilności studentów, kadry akademickiej i personelu administracyjnego;

·        współpraca w zakresie poprawy jakości szkolnictwa wyższego;

Prawdziwym wyzwaniem, związanym z podpisaniem deklaracji okazało się dostosowanie do zaleceń zawartych w Europejskich Ramach Kwalifikacji (ERK) i wypracowaniem Polskiej Ramy Kwalifikacji. Od początku akcent położony był jednak głównie na obszar kształcenia formalnego w ramach studiów I i II stopnia. Tymczasem jednym z priorytetów w ramach całego procesu było także wdrożenie systemów kształcenia ustawicznego (kształcenia przez całe życie). Starzenie się społeczeństwa i spadający udział w rynku pracy osób aktywnych zawodowo wiąże się z koniecznością wydłużenia aktywności edukacyjnej i zawodowej osób starszych a kształcenie społeczeństwa w tych warunkach winno odpowiadać na wyzwania współczesnego rynku pracy. Istotnym elementem strategii lifelong learning jest wykorzystywanie aktualnej wiedzy i nowoczesnych technologii w celu podnoszenia jakości życia, wyrównywania szans i integracji społecznej. Biorąc pod uwagę powyższe kierunki oraz istotnie zmieniające się uwarunkowania społeczne, ważną rolę w systemie kształcenia powinny pełnić studia podyplomowe, które mają kluczowe znaczenie w aktualizacji wiedzy i umiejętności absolwentów studiów wyższych, pełniąc funkcję uzupełniającą doświadczenia zawodowe.

W kontekście polityki uczenia się przez całe życie, studia podyplomowe są klasyfikowane (w ustawie o Zintegrowanym Systemie Kwalifikacji z 22 grudnia 2015) jako część edukacji formalnej, umożliwiając uzyskanie kwalifikacji cząstkowych na poziomie 6, 7 albo 8 PRK. Samo narzędzie, jakim jest Zintegrowany System Kwalifikacji (ZSK), ma z kolei wspomagać realizację polityki uczenia się przez całe życie oraz wzrostu jakości kapitału ludzkiego. ZSK ułatwia uznawalność kompetencji, zapewnia ich jakość i odpowiada na potrzeby rynku pracy oraz edukacji.

ZSK buduje ład w dziedzinie kwalifikacji. Ułatwia porównywanie ich między sobą. Z mocy ustawy w ZSK znajdują się kwalifikacje pełne, nadawane wyłącznie w ramach systemów oświaty oraz szkolnictwa wyższego i nauki (np. świadectwo ukończenia 8-letniej szkoły podstawowej, świadectwo dojrzałości, dyplom ukończenia studiów pierwszego stopnia, dyplom doktorski), a także kwalifikacje cząstkowe nadawane w systemie oświaty (kwalifikacje w zawodach szkolnych).

Oprócz kwalifikacji pełnych, w ramach systemu szkolnictwa wyższego i nauki do ZSK, na wniosek zainteresowanego podmiotu mogą być również zgłaszane kwalifikacje cząstkowe nadawane po ukończeniu studiów podyplomowych. Zgłaszane kwalifikacje muszą jednak spełniać ogólne zasady Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji dotyczące ich nadawania, opisywania i porównywania. Wśród tych zasad, dla prowadzonych studiów podyplomowych, wyróżnić należy w szczególności:

·        Wskazanie efektów uczenia się – kwalifikacje muszą być opisywane ich efektami, co ułatwi ich porównywanie.

·        Podleganie walidacji – nadawanie kwalifikacji wymaga pozytywnego wyniku sprawdzianu kompetencji (egzamin, zaliczenie).

·        Prowadzenie przez uprawnione instytucje – kwalifikacje mogą nadawać jedynie uprawnione podmioty (w przypadku kwalifikacji rynkowych i uregulowanych – odpowiedni minister).

·        Podleganie kontroli systemu jakości – certyfikacja podlega wewnętrznemu i zewnętrznemu nadzorowi.

·        Zgodność z PRK – dokumenty kwalifikacyjne zawierają oznaczenie poziomu Polskiej Ramy Kwalifikacji (PRK), umożliwiając porównania międzynarodowe.

·        Publikacja w rejestrze ZSK – kluczowe informacje muszą być udostępnione publicznie.

Zaznaczyć należy, że wpisanie kwalifikacji wynikających z ukończenia studiów podyplomowych do ZSK nie tylko nie jest obligatoryjne, ale jest wręcz rzadkością. Zwrócił na to uwagę M. Rostworowski wskazując, że (stan na 2022 r.) wpisów takich kwalifikacji w Zintegrowanym Rejestrze Kwalifikacji było zaledwie 15, w stosunku do co najmniej kilku tysięcy kierunków podyplomowych oferowanych przez różne uczelnie w całym kraju. Autor opracowania wskazuje jednocześnie kilka istotnych powodów, dla których uczelnie nie wnioskują o wpis do ZRK. Spośród nich z pewnością należy wymienić właśnie brak wymogu, ale również brak widocznych korzyści wynikających z takiego wpisu. Weryfikacja listy ZRK w 2025 roku (stan na 1.03.2025) dowodzi, że kolejne lata nie przyniosły istotnej zmiany w tym względzie. Aktualnie filtr „studia podyplomowe” pokazuje zaledwie 36 pozycji.

W kontekście korzyści z wpisu ZRK ponownie warto przytoczyć wspomniane wymogi, które muszą zostać spełnione, by studia podyplomowe znalazły się w tym katalogu kwalifikacji:

·        Wskazanie efektów uczenia się – kwalifikacje muszą być opisywane ich efektami, co ułatwi ich porównywanie.

·        Podleganie walidacji – nadawanie kwalifikacji wymaga pozytywnego wyniku sprawdzianu kompetencji (egzamin, zaliczenie).

·        Prowadzenie przez uprawnione instytucje – kwalifikacje mogą nadawać jedynie uprawnione podmioty (w przypadku kwalifikacji rynkowych i uregulowanych – odpowiedni minister).

·        Podleganie kontroli systemu jakości – certyfikacja podlega wewnętrznemu i zewnętrznemu nadzorowi.

Patologie wykryte i nagłośnione w ostatnim czasie, w szczególności dotyczące studiów podyplomowych (w tym MBA) na niektórych uczelniach, na nowo otworzyły dyskusję nad uch faktycznym poziomem, walidacją oraz kontrolą podmiotów, które oferują nauczanie podyplomowe.